اسباب بازی چیست؟

اسباب بازی همان طور که از نامش پیداست یعنی وسیله ای برای بازی کردن. حال چه کسانی از این وسایل استفاده می کنند؟! مطمئنا درصد بالایی از کاربران این وسایل، کودکان هستند اما کاملا طبیعی است اگر بزرگترها نیز از آن ها استفاده کنند.

استفاده از اسباب بازی قدمتی به طول تاریخ دارد. مثلا در پایگاه های باستان شناسی می توان عروسک هایی را دید که برای بیننده تداعی کننده بچه ها، حیوانات و سربازان هستند. در کاوش های باستان شناسی هم گاهی اوقات وسایلی پیدا می شوند که به نظر می رسد برای بازی کودکان بوده است. نیاز به وسیله ای به عنوان سرگرمی یا بازی همیشه بوده و هست ولی هدف از ساخت این وسایل در طول تاریخ ارتقا پیدا کرده است.

کودکان غلاوه بر اینکه با اسباب بازی ها سرگرم می شوند، در عین حال باعث رشد و شکوفایی استعدادهایشان نیز می شود.

دامنه تاثیر اسباب بازی ها متفاوت است و آنها را بر این اساس و موقعیت هایی که برای یادگیری کودک فراهم می کنند به دو دسته تقسیم می کنند:

1- اسباب بازی های سازمان یافته

2- اسباب بازی های سازمان نیافته

اسباب بازی های سازمان یافته:

اسباب بازی های سازمان یافته شکل مشخصی دارند و دامنه ی تاثیر آن ها محدود است و هدفشان ایجاد موقعیت یادگیری خاص برای کودکان است. این اسباب بازی ها به 6 دسته تقسیم می شوند:

1- اسباب بازی هایی ویژه خردسالان

2- اسباب بازی هایی برای جلب توجه کودک

3- اسباب بازی هایی برای ایجاد تحرک در کودک

4- اسباب بازی هایی برای تقویت مهارت های دست و هماهنگی چشم و انگشتان

5- اسباب بازی هایی برای تقویت قوه تمیز و تشخیص

6– اسباب بازی هایی برای تقویت قدرت تکلم و بیان کودک

در اینجا در مورد هر کدام از این دسته ها توضیح می دهیم:

 1- اسباب بازی هایی ویژه خردسالان: اسباب بازی های این دسته باید کاملا مرغوب باشند و به گونه ای باشد که هم از نظر جنس و هم از نظر رنگ به کودک آسیبی وارد نکند. چون کودکان در این سنین قدرت کافی برای نگه داشتن اسباب بازی ندارند و از طرفی برای درک و شناختن هر وسیله ای، آن را به دهان می برند.

2- اسباب بازی هایی برای جلب توجه کودک:

این دسته از اسباب بازی ها برای کودکانی مناسب است که علاقه  زیادی به اسباب بازی ندارند. این اسباب بازی ها طوری طراحی شده اند که با کوچکترین کار مثل فشردن یک دگمه، نتیجه زیادی را به کودک نشان می دهند و کودک را تحریک می کنند که با آن وسیله بازی کند. مثلا کودک بلافاصله بعد از فشار دادن دکمه ماشین آتش نشانی صدای آژیر آن را می شنود و روشن و خاموش شدن چراغ ها و حرکت ماشین اسباب بازی را می بیند. این وسایل قادرند حواس و قوای ذهنی کودک را متمرکز کنند.

3- اسباب بازی هایی برای ایجاد تحرک در کودک

این نوع اسباب بازی ها برای تمرین و تقویت عضلات، مصرف انرژی، ایجاد تعادل، پرورش اعتماد به نفس و کسب تجربیاتی در مورد مدیریت و رهبری مفیدند و عبارتند از :

• وسایلی که کودک می تواند از آن ها بالا و پایین برود: مانند نردبان های چوبی و طنابی و سرسره .
• وسایلی که درکودک ایجاد تعادل می کند: مانند الاکلنگ و تخته های قرقره دار یا لبه ی باریک جداول  که کودک از روی آن ها عبور می کند.
• وسایل غلتان: مانند توپ، که کودک می تواند آن را قل دهد، پرتاب کند ودنبال آن بدود. اگر درون توپ، زنگوله ای باشد که حین غلتیدن ، صدا تولید کند برای کودک خوشایندتر است.
• وسایل هل دادنی و کشیدنی: مانند فرغون های کوچک، دوچرخه، سه چرخه و ماشینهایی که کودک آن ها را با نخی چندمتری به دنبال خود می کشد، چون باعث حرکت و جابه جایی کودک می شوند؛ در نتیجه عضلات بزرگ کودک را تقویت کرده و باعث می شوند مهارت های لازم برای راه رفتن، پریدن و دویدن را کسب کنند.
• وسایل لی لی کردن: رسم چندخانه با گچ یا ذغال روی زمین و استفاده از یک تکه سنگ و لی لی کردن، یکی از بازی های دلچسب کودکان است. لی لی کردن باعث افزایش هماهنگی عضلانی کودک می شود و ایستادن، پریدن با یک پا و حفظ تعادل را در او تقویت می کند.

 4- اسباب بازی هایی برای تقویت مهارت های دست و هماهنگی چشم و انگشتان

وسایل این گروه که باعث تقویت حرکات ظریف دست می شوند عبارتند از:

• نخ و مهره، تخته های سوراخ دار و کفش: کودک نخ را از سوراخهای مهره ها عبور می دهد. برای اینکه مهره ها از طرف دیگر نخ خارج نشوند، می توانید انتهای نخ را گره بزنید. همچنین می توان از کودک خواست که از بین مهره ها؛ ابتدا مهره های قرمز را نخ کند و سپس مهره های آبی. در این فعالیت، حس بینایی و دقت بینایی تقویت می شود و بین چشم و عضلات دست هماهنگی ایجاد می شود. عبوردادن نخ از سوراخ های دوتخته کنارهم یا عبوردادن بند کفش از سوراخ های کفش نیز مهارت های لازم را در کودک ایجاد خواهد کرد.
• اسباب بازی های پیچ کردنی: استفاده از پیچ و مهره های چوبی یا پلاستیکی در اندازه های مختلف و رنگ های متنوع باعث می شود هماهنگی بیشتری بین حرکات چشم و دست ایجاد شود و مهارت های انگشتان را افزایش دهد.
• اسباب بازی های سوارکردنی و جفت کردنی : بازی کردن با اسباب بازی هایی مانند آدمک ها، مهره ها، وزنه ها و اشکال مختلف که در جاهای مخصوص به خود قرار داده می شوند یا قطعاتی با سوراخ های کوچک و بزرگ در مرکز، که در میله های مناسب گذاشته می شوند، نیاز به دقت و نیروی ذهنی زیادی دارد. کودک باید با نگاه کردن به اندازه، حفره ی مناسب آن را پیدا کند و مربع را در آن جای دهد. هرقدر این قطعات ریزتر باشند، به قدرت لمس و انطباق چشم و دست بیشتری نیاز دارند.

5- اسباب بازی هایی برای تقویت قوه تمیز و تشخیص

کودک به کمک این اسباب بازی ها، اشکال هندسی را می شناسد، بامفاهیم اندازه و حجم آشنا می شود و صداها و رنگ ها را تشخیص می دهد.

پازل های جاگذاری نمونه مناسبی از این نوع اسباب بازی ها هستند که کودک اشکال هندسی؛ نظیر دایره، مثلث، مستطیل، لوزی و … را تشخیص می دهد و یا آن ها را درجای مناسب خود قرار می دهد. این قطعات سه بعدی وقتی درون حفره قرار می گیرند، به حالت دوبعدی در می آیند. کودک بامفاهیم طول، عرض، ارتفاع، سطح، حجم، رنگ و اشکال مختلف هندسی آشنا می شود. دقت او افزایش یافته و هماهنگی چشم و دست در او تقویت می شود.

6– اسباب بازی هایی برای تقویت قدرت تکلم و بیان کودک

اسباب بازی هایی مانند سازدهنی، بادکنک، سوت، بوق و نی باعث تقویت دستگاه تنفسی کودک و تولید صدای کودک می شوند. اسباب بازی های دیگری مانند دومینو، لوتوی ارتباط و پازل، کارت های قصه گو و کتاب های تصویری باعث می شوند کودک موضوعات مختلفی را برای صحبت و تکلم داشته باشد و با بیان آنها مهارت لازم درصحبت کردن را به دست آورد.

• دومینو: دومینو قطعاتی هستند به شکل مستطیل.دربرخی از دومینوها دو طرح وتصویر وجود دارد. به نحوی که بین قطعات دومینو با هم ارتباط وجود دارد و کودکان، با پیدا کردن ارتباط بین آنها، قطعات دومینو را کنار هم می چینند.
• لوتوی ارتباط: لوتوی ارتباط از یک قطعه اصلی و قطعات کوچکتر فرعی تشکیل شده که مصور هستند. مثلا اگر تصویر قطعه اصلی، تصویر یک پلیس باشد می توان از کودک خواست از بین قطعات کوچک، آنهایی که به پلیس ارتباط دارند را جدا کرده و روی قطعه اصلی قرار دهد. در حین بازی می توان از کودک خواست در مورد تصویر قطعه اصلی صحبت کند ویا به سوالات ما جواب دهد؛ مثلا اینکه کار پلیس چیست؟ یا اینکه آب دریا چه رنگی است و چه مزه ای دارد؟ پروانه چگونه پرواز می کند؟ و پرسش هایی از این قبیل. لوتوی ارتباط، حس کنجکاوی کودک را تحریک می کند و باعث پرورش قدرت بیان کودک می شود.

پازل: پازل ها قطعاتی از یک تصویراصلی هستند که وقتی کنار هم قرار داده شوند تصویر کامل و اصلی به دست می آید. پازل ها دو دسته هستند: پازل های جورکردنی و جاگذاری. در پازل جور کردنی، کودک قطعات را بر اساس موضوع، شکل، رنگ و اندازه انتخاب کرده و در کنار هم قرار می دهد تا تصویر کامل به دست آید. در پازل جاگذاری، کودک هر قطعه را درون جای خالی مربوط به آن قرار می دهد و تصویر را کامل می کند. پازل های جاگذاری به صورت دکمه دار و بدون دکمه هستند که برای سنین پایین تر نوع دکمه دار آن مناسب تر است.

از اهداف پازل می توان به پرورش دقت بینایی، تشخیص شکل، رنگ، شناخت جزء از کل، پرورش قدرت بیان و یادگیری واژه های جدید اشاره کرد.

پازل ها باید متناسب با سن کودک در اختیار او گذاشته شوند. هرچه اندازه قطعات پازل ریزتر و تعداد قطعات بیشتر و موضوع پازل پیچیده تر باشد برای سنین بالاتر مناسب تر است.

• کتاب های تصویری و کارت های مصور قصه گو: کارت های مصور قصه گو به رشد بیان کودک کمک می کنند. یک کارت را به کودک نشان می دهیم و از او می خواهیم درباره آن صحبت کند و با توجه به کارت های دیگر داستان بسازد. می توانیم با توجه به سن کودک و علاقه او، از کتاب های مناسب که تصویرهای رنگی دارند هم استفاده کنیم. به این ترتیب، خزانه واژه های کودک افزایش می یابد و با مفاهیم کلمات آشنا می شود و به رشد خلاقیت او کمک می کند.

اسباب بازی های سازمان نیافته:

اسباب بازی های سازمان نیافته شکل از پیش تعیین شده ای ندارند و کودکان می توانند با استفاده از خلاقیت و ابتکار خود فعالیت های نو و تازه ای انجام دهند.

ارزش تشخیصی این دسته از وسایل بسیار زیاد است؛ زیرا کودک به این وسایل نظم می دهد و همین باعث می شود والدین و مربیان جنبه های شخصیتی کودک را بهتر بشناسند. وسایل این گروه به سه دسته کلی تقسیم می شوند:

1- اسباب بازی های ساختنی (ساختمانی)

2- وسایل برای بازی های خلاقانه

3- وسایل برای بازی های تصوری

1- اسباب بازی های ساختنی (ساختمانی)

این اساب بازی ها از چند قطعه یا چند صد قطعه تشکیل شده اند و کودک آنها را به هم وصل می کند یا روی هم می چیند و ساختمان های خاص و متنوع به وجود می آورد. دو نوع مهم این اسباب بازی ها مکعب های چوبی یا پلاستیکی و لگو هستند.

• مکعب ها: مکعب ها در اندازه و رنگ های متنوع ساخته شده اند و کودک با آن ها برج، پل و چیزهای دیگری می سازد و با ضربه ای می تواند آن را خراب کند و حتی از صدای آن لذت ببرد. کودک ضمن بازی با مکعب ها، با مفاهیم ذهنی و فضایی آشنا می شود، هماهنگی بین حرکات چشم و دست او تقویت می شود، با جنس، رنگ و اشکال مختلف آشنا می شود و متوجه می شود اگر سطح زیرین سازه به اندازه کافی وسیع نباشد احتمال ریزش آن بیشتر می شودو همینطور هر چه ساختمانی که می سازد بلند تر باشد زودتر فرو می ریزد.
• لگو: لگو، قطعات و حجم های مختلف است که می توان آنها را به هم متصل کرد و از اتصال آنها حجم ها و سازه های متفاوتی به دست آورد. جنس لگو معمولا پلاستیک است.

لگو ابزاری است برای یادگیری که تصورات و تخیلات کودک را تحریک و خلاقیت و حافظه بینایی او را پرورش می دهد.

2- وسایل برای بازی های خلاقانه

این نوع بازیها وسایل غیر کلامی هستند برای بیان احساسات و علاقه مندی های کودکان. مثلا نقاشی باعث تقویت قدرت تخیل و ابتکار کودک می شود. کودکان ممکن است با کشیدن تصویر آدمک، به آرامش برسند  و از فشار رها شوند.

3- وسایل برای بازی های تصوری

این نوع بازی ها باعث فعالیت های حرکتی کودک شده و کنجکاوی او را تحریک می کند. عروسک، خمیر مجسمه سازی، شن و آب در دسته بازی های تصوری قرار دارند.

• عروسک: کودک در بازی با عروسک، خود را در نقش مادر قرار می دهد و همان رفتار و حرکات مادر با خودش را در مورد عروسکش انجام می دهد.
• خمیر مجسمه سازی: جنس این خمیرها معمولا پلاستیکی بوده و غیر سمی هستند و قدرت خلاقیت و تجسم فضایی کودک تقویت می شود و هماهنگی بین چشم و حرکت انگشتان دست افزایش می یابد. کودک در مورد چیزی که قرار است با خمیر بسازد فکر کرده و تصمیم می گیرد و سپس آن را می سازد و برای آن اسم می گذارد و با حس خوبی در مورد آن صحبت می کند.

در خمیر بازی، کودک با مفاهیمی مانند جنس خمیر، نرمی، سفتی، زبری، سختی، سبکی و سنگینی، طول، سطح و حجم آشنا می شود.

• شن وآب: شن و آب جزء وسایل مهمی است که باید در اتاق بازی وجود داشته باشد. بهتر است شن در دو نوع خشک و مرطوب وجود داشته باشد تا کودک با لمس آنها، متوجه تفاوت ها و شباهت های آنها بشود.

کودک با شن برج، تپه و خانه می سازد و بازی های تخیلی می کند و ضمن پرورش قدرت تخیل خود، مفاهیم هندسی و فضایی را درک می کند. یا با آبی که در وان است بازی می کند ویک اسباب بازیکوچک را روی آب قرار می دهدو قایق و قایقرانی را در ذهن خود تصور می کند.

امروزه با توجه به تحقیقاتی که در مورد کودکان انجام گرفته می توانیم این موضوع را به خوبی درک کنیم که اسباب بازی ها نقش بسیار مهمی در رشد و تکامل آنها دارند. در بین اسباب بازی ها، اسباب بازی هایی که کودک هنگام بازی با آنها نقش فعال دارد ارزش روان شناختی دارند؛ چون کودک فقط منفعلانه به تماشا نمی نشیند بلکه خود نیز دست بکار می شود.